صنعت گلخانه و چالش های آن

انواع گلخانه ها

در ابتدا به معرفی انواع گلخانه میپردازیم و سپس به صنعت گلخانه و چالش های آن میپردازیم.

 

گلخانه های سنتی

اسکلت این گلخانه ها فلزی ساده یا چوبی هستند و معمولاً دارای یک دهانه هستند که توسط پلاستیک یک لایه پوشیده می شوند. هزینه های ساخت پائین است و وسیله های کنترل شرایط محیطی مانند گرمایشی، سرمایشی و… ندارند. سطح استفاده از اتوماسیونهای بکار رفته در آنها بسیار ساده و پائین است. کشت در این گلخانه ها خاکی است و در بیشتر موارد سبزی و گیاهان زینتی در آن کشت می شوند.

گلخانه های نیمه پیشرفته

گلخانه هایی با فناوری میانه که اسکلت آنها فلزی است و پوشش آنها یک یا دو لایه پلاستیک، پلی کربنات یا شیشه است و دارای چند دهانه هستند. هزینه ساخت این گلخانه ها کمی بیشتر از گلخانه های سنتی است، وسایل گرمایشی و سرمایشی و تهویه در آن استفاده می شود و سطح استفاده از اتوماسیون و مکانیزاسیون آنها پذیرفتنی است. در این نوع گلخانه ها کنترل آفت و بیماری به روش غیرشیمیایی هم امکان پذیر است. کشت در این گلخانه ها خاکی یا غیر خاکی باز است و بیشتر شامل سبزیجات، میوه و گیاهان زینتی می شوند.

گلخانه های پیشرفته

این گلخانه ها دارای چند دهانه از نوع فلزی پیشرفته با پوشش شیشه ای است. دارای اسکلتی انحنادار با پوشش پلاستیک دولایه یا پلی کربنات است. بلندی کف تا زیر ناودان تقریباً ۵ متر است. تبادل هوا و سیستم تهویه به شکل مناسب و کافی صورت می گیرد. سطح استفاده از اتوماسیون و مکانیزاسیون برای کنترل عوامل گرمایشی، سرمایشی، تهویه، نور و… پیشرفته است و به همین دلیل شرایط برای مدیریت کنترل تلفیقی آفتها و بیماریها را فرآهم می کند. کشت در این گلخانه ها غیرخاکی بسته است و انواع محصولات اعم از سبزی، گیاهان زینتی، میوه و… در آن کشت می شود.

سازهای گلخانه ها در ایران

طی سالهای گذشته ساخت گلحانه ها به دلایل مختلف در سراسر ایران گسترش یافته است، مهمترین این دلایل به قرار زیر می باشد:

امکان کنترل عوامل تأثیرگذار بر محیط مانند تغییرات دمایی، جلوگیری از پدیده هایی مانند سرمازدگی و گرمازدگی، استفاده بهینه از منابع آب و خاک، امکان کاربرد مناسب از سم و کود، امکان تولید محصولات خارج از فصل همچنین افزایش کمیت و بهبود کیفیت محصولات. عوامل فوق توانسته جایگاه ویژه ای به کشت های گلخانه ای بدهد که در حکم یک روش متفاوت از تولید با بهره وری بالاست که رو به گسترش است. در واقع باید در نظر داشت که هدف از ساخت گلخانه های تجاری، تولید انبوه و اقتصادی انواع گیاهان زینتی، سبزی و صیفی جات و میوه است.

شرایط محیطی درون گلخانه ها

علاوه بر موارد فوق باید در نظر داشت شرایط محیطی درون گلخانه ها نیز از مسائل بسیار مهم هستند که در صورت رعایت آنها محصولات خوبی پرورش داده می شود، اهم آنها از این قرارند:

انتخاب محل مناسب، نوع سازه کار شده در گلخانه، پوشش وسایل به کار رفته در آنها، مدیریت برای چگونگی بردن بهره برداری بالا از مسائل مهم هستند، علاوه بر آنها موارد دیگر نیز دخیل هستند مانند: مساحت گلخانه، جهت جغرافیایی، ابعاد هندسی، تهویه متناسب با مساحت، استفاده از مصالح مناسب، استحکام سازه ها در برابر عوامل طبیعی.

در صورتی که موارد فوق رعایت نشود باعث کاهش بهره وری در تولیدات کشاورزی می شود.

چالشهای پیش روی صنعت گلخانه

در سالهای گذشته تولید محصولات کشاورزی و صنعت گلخانه در ایران به دلایلی که ذکر خواهد شد رشد فزاینده ای داشته است، دلایلی چون: عوامل تأثیرگذار بر محیط  مانند تغییرات آب و هوا، استفاده بهینه از منابع آب و خاک، استفاده و کاربرد کود و سَم، جلوگیری از پدیده های سرما و گرمازدگی، امکان تولید محصولات کشاورزی در خارج از فصل با افزایش کمیت و کیفیت محصول. عوامل ذکر شده جایگاه ویژه ای در تولیدات صنعت کشاورزی در خارج از فصل ایجاد کرده است و کشت محصولات گلخانه بعنوان یک روش تولید متفاوت با بهره وری بالا در صنعت کشاورزی شناخته شده است.

یکی از گلخانه ها، گلخانه های تجاری است که با هدف تولید و پیشبرد اقتصادی بعضی محصولات کشاورزی مانند گیاهان زینتی، صیفی، سبزیجات و میوه ایجاد می شود. به این منظور و بهبود شرایط محیطی درون گلخانه ها چند مورد لازم است، مواردی چون: انتخاب مناسب گلخانه، نوع سازه و وسایل به کار رفته در گلخانه، مدیریت و چگونگی بهره برداری از گلخانه ها.

همانطور که در بالا نیز گفته شد از مشکلات عمده  گلخانه ها: مساخت غیر استاندارد، اسنتخاب محل جغرافیایی نادرست، استفاده نامناسب از سیستم تهویه، استفاده از مصالح نامناسب و کم دوام و مسائل اینچنینی است. مشکلات ذکر شده باعث کاهش بهره وری در تولیدات کشاورزی می شوند. از چالش های اساسی گلخانه ها می توان از افزایش روزافزون جمعیت و به تناوب آب کمبود آب در آبیاری زمینهای قابل کشت مبنی بر تأمین غذا است.

 

راهکارهای حل مشکلات گلخانه

از راهکارهای حل مشکلات گلخانه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

بهره گیری مؤثر و بهینه از منابع محدود آب و خاک.

آب:

یکی از مشکلات گلخانه ها در ایران مسأله آب است، چرا که استفاده از فناوری و گسترش تولید محصولات گلخانه ای نیازمند آب است و چون ایران اقلیم نیمه خشک و خشک دارد، آب در زندگی مردم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. باید در نظر داشت.

برخی از مهم ترین عوامل رشد تولیدات عبارتند از: کنترل عوامل محیطی و عرضه محصول در خارج از فصل، افزایش بهره وری مصرف آب، استفاده بهینه از تمامی نهادهای کشاورزی مانند بذر، کود، سم، آب، انرژی و … که در نتیجه افزایش بازدهی و عملکرد محصول همراه با بهبود کیفیت را دارا هستیم.

علاوه بر مواردی که ذکر شد عوامل دیگر نیز در این امر تأثیرگذار است . مانند: موقعیت جغرافیایی و گوناگونی اقلیم ایران، چرا که ایران طول روزی بلند با روشنایی کامل آفتاب را دارد، همچنین تنوع اقلیمی، نزدیک بودن به بازارهای مصرف باعث ایجاد ظرفیت بهینه برای انتخاب نقاطی که مستعد هستند و کاهش هزینه های تولید مانند کاهش مصرف انرژی و گسترش محصولات گلخانه ای. بنابراین سطح زیرکشت گلخانه ها حدود ۱۰۱۰۰ هکتار است که با توجه به مساحت زمینهای قابل کشت و تنوع محصولات بسیار ناچیز است که از دلایل عمده آن می توان به چالش های متعدد در طراحی، ساخت، مدیریت و پرورش محصولات گلخانه اشاره کرد.

 

گلخانه های تجاری

هدف از ساخت گلخانه های تجاری با هدف تولید انبوه، پایداری اقتصادی انواع گیاهان زینتی، سبزی و صیفی جات و میوه ساخته و بهره برداری می شوند. برای ساخت گلخانه های تجاری می بایست به مسائل مختلف توجه کرد . از جمله: شرایط داخلی گلخانه ها، انتخاب محل و قرار گیری گلخانه ها، نوع سازه های مورد استفاده، وسیله های به کار رفته در گلخانه، مدیریت جریان تولید، چگونگی بهره برداری از محصولات و همچنین شناخت بازار برای عرصه محصولات از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

ساخت گلخانه تجاری

نخستین قدم در ساخت گلخانه های تجاری، گزینش و انتخاب محل مناسب برای ساخت است، بنابراین داشتن برنامه ای مدون مبنی بر کاهش هزینه های تولید برای افزایش کمی و کیفی محصولات انتخاب محلی مناسب و صحیح برای گلخانه ها از اولویت برخوردارند.

عوامل تأثیرگذار در بهبود محصولات به قرار زیر است.

عوامل فیزیکی: مانند اقلیم مناسب، وضعیت آب و خاک و توپوگرافی منطقه.

عوامل زیرساختی:

مانند شناخت بازار و محیط زیست و انتخاب سازه مناسب و وسیله های کنترل شرایط محیطی مناسب.

باید در نظر داشت عمده سازه های گلخانه ای موجود در ایران چوبی هستند و مابقی فلزی با پوشش پلاستیکی که از نظر فناوری مناسب و بهینه نیستند، به همین دلیل توان کنترل عوامل محیطی مؤثر در تولید را ندارند، به طوری که این سازه ها چالش های مدیریتی زیادی در زمان تولید محصولات ایجاد می کنند و در نتیجه بهره وری پائین می آید. از طرف دیگر وسایل مورد استفاده مانند: وسایل گرمایشی، سرمایشی و روشنایی، تهویه، آبیاری و زهکشی مناسب و… در گلخانه ها نقش مهمی در کنترل شرایط محیطی درون گلخانه ها را دارند.

بازار رسانی محصولات

قدم بعدی یا آخرین قدم مدیریت تولید و بازار رسانی محصولات تولید شده هستند . مانند عوامل تأثیرگذار بر کشتهای گلخانه، عواملی مانند: تولیدات کود، بذر، آب، سَم، انرژی و… داشتن دانش فنی نیز از عوامل بسیار مهم در این عرصه محسوب می شود. مانند: بسترهای کشت، تغذیه گیاهان، هرس گیاهان، زمان کشت، آفت و بیماریهای گیاهان گلخانه ای، برنامه ریزی و سامانه های آبیاری، برداشت محصول در زمان معین، شناخت بازار مصرف و قیمت فروش محصول، خطرپذیری تولید محصولات، آموزش گلخانه داران و ارائه خدمات مشاوره مورد نیاز از مسائل بسیار مهم در دانش مدیریت گلخانه ها هستند.

از مسائل مهم دیگر سازه های گلخانه ها هستند. عمده سازه ها اسکلت چوبی و بطور سنتی ساخته شده اند و باقیمانده اسکلت فلزی هستند. از سوی دیگر در بیشتر موارد از پوشش های پلاستیکی و پلی کربنات و شیشه استفاده می شود. استفاده از مصالح و پوششهای غیراستاندارد، کم دوام سازها و عدم استحکام کافی در برابر عوامل محیطی مانند باد و برف و آفتاب شدید و باد را می توان چالشهای عمده در برخی از سازه های گلخانه های کشور دانست که در نهایت باعث کاهش قدرت و بهره وری تولیدات و افزایش هزینه های تولید می شوند.

اندازه و مساحت گلخانه ها

مساحت گلخانه ها در تولیدات اقتصادی در نقاط مختلف جهان با هم متفاوت است، اما در بیشتر کشورها حدود یک هکتار است. که در کشور ایران بین ۸۳۳ تا ۱۲۷۲۷ متر مربع در نظر گرفته شده و در نتیجه میزان بهره وری از هر متر نیز بستگی به نوع محصول و دیگر عوامل دارد. بطور مثال گلحانه ها در بعضی مناطق جهان با مساحتی کمتر از ۱۰۰۰ متر مربع بهره اقتصادی دارند. اما در کل گلخانه هایی که مساحت آنها کمتر از ۳۰۰۰ متر مربع است توجیه اقتصادی ندارند.

موقعیت جغرافیایی

همچنین قرارگیری و موقعیت جغرافیایی و وضعیت اقلیمی به منظور جهت وزش باد و باران در چگونگی بهره وری  اقتصادی از محصولات بی تأثیر نیست. بطور مثال در مناطق بادخیز مانند منجیل در ایران می بایست گلخانه ها می بایست در جهت باد ساخته شوند و یا جهت ساخت آنها می بایست شمال به جنوبی باشد. جهت های شرقی-غربی بیشتر برای دریافت جذب نور خورشید و سایه اندازی کمتر در زمستان توصیه می شود، چرا که سایه اندازی ناودانها در این نواحی ممکن است باعث رشد یکنواخت بعضی از گیاهان شود بنابراین شکل گلخانه ها در این مناطق از نظر میزان نور دریافتی در زمستان نسبت به جهت شمالی-جنوبی برتری دارد.

شکل هندسی گلخانه ها

همچنین شکل هندسی گلخانه ها مانند شکل سقف گلخانه ها، عرض دهانه گلخانه ها، ارتفاع و … نیز در بهره وری محصولات گلخانه مؤثرند. در اصل ارتفاع گلخانه ها یکی از مسائل تعیین کننده حجم و میزان تهویه است. بطور مثال در مناطق گرمسیری به منظور تهویه بهتر و مناسب تر و ذخیره انرژی ها می بایست ارتفاع افزایش یاید و بالعکس در مناطق سردسیر می بایست ارتفاع دیوارها کمتر باشند.

در آخر باید گفت که ساخت گلخانه ها بسته به عوامل مختلفی از جمله، موقعیت جغرافیایی، آب و هوا، سرمایشی و گرمایشی، نور آفتاب و باد و همچنین استفاده از وسایلی است که در داخل و بیرون سازه ها استفاده می شود که تمام عوامل ذکر شده در چگونگی تولیدات و بهره وری گلخانه ها نقش مهمی دارند.